نداريم”.41
اما مهم‌ترين دليل فقهاي شيعه، روايات موجود در اين مسئله است که مرحوم حر عاملي اين روايات را در وسايل الشيعه جمع کرده است که در اين‌جا پنج روايت را ذکر مي‌کنيم:
1. صحيحة ابي العباس عن ابي عبدالله عليه السلام قال: أدني ما يجزي في الجمعة سبعة أو خمسة أدناه.
2. صحيحة زرارة قال: کان ابو جعفر عليه السلام يقول: لا تکون الخطبة والجمعة و صلاة رکعتين علي اقل من خمسة رهط: الامام و اربعة.
3. صحيحة زرارة قال: قلت لابي جعفر عليه السلام علي من تجب الجمعة؟ قال: تجب علي سبعة نفر من المسلمين و لا جمعة لأقل من خمسة من المسلمين أحدهم الامام، فاذا اجتمع سبعة ولم يخافو أمَّهم بعضهم و خطبهم.
4. صحيحة ابي بصير عن ابي جعفر عليه السلام قال: لا تکون جماعة باقلّ من خمسة.
5. صحيحة فضل بن عبدالملک قال: سمعت أبا عبدالله عليه السلام يقول: إذا کان قوم في قرية صلّو الجمعه أربع رکعات فان کان لهم من يخطب لهم جمعوا اذا کانو خمس نفر، وانّما جعلت رکعتين لمکان لخطبتين.42
ابن ادريس مي‌گويد:
مردم در مقابل فريضه نماز جمعه چند دسته هستند:
1.کسي که نماز جمعه بر او واجب است و از شرکت‌کنندگان در نماز محسوب مي‌شود.
2.کسي که نماز جمعه بر او واجب نيست و جزء اعداد هم به حساب نمي‌آيد.
3.کسي که جزء شرکت کنندگان محسوب مي‌شود اما بر او واجب نيست
4.کسي که نماز جمعه بر او واجب است اما جزء شرکت کنندگان محسوب نمي‌شود سپس توضيح مي‌دهد که دسته اول همان هايي هستند که شرايط ذکر شده براي حضور در نماز جمعه را دارا هستند. گروه دوم کودک و ديوانه و زن مي‌باشد. زنان چنانچه قبل از اقامه نماز جمعه در مسجد حاضر شوند و نماز اقامه گردد واجب است در آن شرکت کنند؛ هرچند جزو شرکت‌کنندگان محسوب نخواهند شد.
دسته سوم که جزو نمازگزاران محسوب مي‌شوند اما نماز بر آنها واجب نيست مرد مريض،کور و لنگ هستند و هم‌چنين مرد پيري که نمي‌تواند حرکت کند، کسي که فاصله محل او تا اقامه جمعه دو فرسخ بيشتر باشد و مسافر. اين افراد با آنکه واجب نيست در نماز جمعه شرکت کنند اما در صورتي که شرکت نمايند جزء عدد نمازگزاران به حساب مي‌آيند.
گروه چهارم کساني‌اند که نماز جمعه بر آنها واجب است اما جزو نمازگزاران محسوب نمي‌شوند اين گروه شامل شخص کافر و امثال او مي‌شود و هم‌چنين کسي که وضو ندارد و يا طاهر نيست. چنين افرادي هرچند نماز جمعه بر آنها واجب هست اما جزء اعداد شرکت کننده به حساب نمي‌آيند.43
بند سوم: خطبه
نماز جمعه با دو خطبه آغاز مي‌شود که در واقع جانشين دو رکعت اول نماز ظهر است، البته شيخ صدوق محل خطبه‌ها را بعد از دو رکعت نماز و به جاي دو رکعت آخر نماز ظهر دانسته است. به نظر او، نخستين کسي که دو رکعت نماز جمعه را پس از خطبه‌ها به‌جا آورد، عثمان بن عفان بود.44 پس نماز جمعه بدون دو خطبه مشروعيت ندارد و باطل است. برخلاف نماز عيد که چنانچه فرادي کسي آن را انجام داده، مشروعيت دارد. بلکه مستحب است ولي خطبه از آن ساقط نمي‌شود. وجوب دو خطبه پيش از نماز از اجماعات فقه اهل بيت است.
در ميان فقها اهل سنت نيز اين مسئله مورد‌پذيرش و وفاق است ولي با دو اختلاف متفاوت:
الف: آنکه فقط از حسن بصري نقل شده است که گفته خطبه واجب نيست همچن ساير خطبه‌ها
ب: آنکه از برخي فقها و اهل سنت مثل مالک و اوزاعي و احمد (در روايتي)نقل شده يک خطبه کفايت مي‌کند برخلاف شافعي و احمد(در روايتي ديگر) برخلاف اجماع علماء اماميه که دو خطبه را شرط مي‌دانند.45
1 – 3 – 3 – 1. وقت خطبه‌ها
واجب است که هر دو خطبه قبل از نماز جمعه باشد پس اگر نماز را قبل از خطبه‌ها بخواند باطل است و واجب است در صورتي که وقت باقي است بعد از آن دو خطبه (باز هم نماز) را بخواند و ظاهر اين استکه اگر از روي سهو و يا ندانستن مسئله نماز را قبل از خطبه‌ها خوانده باشد اعاده واجب نيست.
روايت از کتاب وسائل الشيعه: “باسناده عن علي بن مهزيار عن أبي جعفر: قال: سألته عن خطبة رسول الله”صلي الله عليه و آله و سلم”أقبل الصلاة أو بعدها؟ قال: قبل الصلاة ثم يصلي”.46
عن الرضا(ع) قال: انما جعلت الخطبة يوم الجمعة في اول الصلاة و جعلت في العيدين بعد الصلاة لان الجمعة أمر دائم و تکون في الشهر مراراً وفي السنة کثيراً و اذ ذل و لم يقيموا عليه و تفرقوا عنه، فجعلت قبل الصلاة ليحتسبوا علي الصلاة و لا يتفرقوا و لا يذهبوا و اما العيدين انما هو في السنة مرتين و هو اعظم من الجمعة فأن تفرق بعض الناس بقي عامتهم و ليس هو کثيراً؛ 47
فضل بن شاذان به نقل از امام رضا(ع) مي‌گويد: خطبه‌ها در روز جمعه قبل ا زنماز و در عيد فطرو قربان بعد از نماز وضع شده زيرا نماز جمعه يک کار هميشگي است که هر هفته تکرار مي‌شود و چون مردم از آن خسته مي‌شوند چنانچه قبل از خطبه‌ها نماز اقامه شود همه متفرق مي‌شوند و براي خطبه‌ها منتظر نمي‌مانند پس بعد از خطبه‌ها خوانده مي‌شود تا مردم خطبه‌ها را ترک نکنند؛ اما نماز عيدين در سال دوبار خوانده مي‌شود و عظمت بيشتري از نماز جمعه دارد و چنانچه خطبه‌ها بعد از نماز ايراد شود تعداد عده‌اي معدودي گوش دادن آن را ترک مي‌کنند و اکثريت باقي مي‌مانند.
در ميان فقهاي فريقين دو نظر مطرح است: از فقهاي اهل سنت، مالک و احمد بن حنبل تقديم خطبه بر زوال را مجاز مي‌شمردند ولي فقهاي شافعي آن را تأييد نمي‌کنند.48
1 – 3 – 3 – 2. واج
بات محتويات خطبه‌هاي نماز جمعه
1 – 3 – 3 – 2 – 1. حمد و سپاس الهي
به اتفاق فقهاي شيعه در هر دو خطبه بايد حمد الهي با رعايت لفظ جلاله انجام گيرد. اينکه در هر دو خطبه بايد حمد الهي با رعايت لفظ جلاله انجام گيرد.
1 – 3 – 3 – 2 – 2. صلوات بر پيامبر اکرم و اهل بيت(ع)
دومين واجب خطبه است و در ميان مذاهب اهل سنت، حنابله و شافعيه نيز صلوات را از واجبات خطبه مي‌دانند. در اينکه صلوات در خطبه دوم بايد باشد اختلافي در ميان نيست ولي ظاهر مشهور آنهاست که علاوه بر خطبه دوم، در خطبه اول نيز صلوات واجب است اما عده‌اي مثل محقق حلي در بعضي از کتب خويش و ابن ادريس ذکر آنرا در خطبه اول واجب و لازم نمي‌شمرند.
ذکر نام امامان معصوم (عليهم السلام) خطيب جمعه پس از ذکر صلوات بر پيامبر اکرم”صلي الله عليه و آله و سلم” و صلوات بر حضرت امير و ساير امامان تا امام زمان براي فرج و ظهور دولت جهاني مهدوي و پيروزي آن به پيشگاه الهي دعا مي‌کند.
1 – 3 – 3 – 2 – 3. سفارش به تقوا
اين امر از اجتماعات فقه شيعه است که از فقيهي نقل خلاف نشده است.
1 – 3 – 3 – 2 – 4. وجوب قرائت سوره‌اي کوتاه
گرچه از مذاهب اربعه اهل سنت دو مذهب حنفي و مالکي در خطبه‌ها قرائت قرآن را لازم نمي‌دانند، ولي شافعي و حنبلي قرآئت آيه‌اي از آيات قرآن را واجب مي‌شمرند؛ اما آنچه مشهور در فقه شيعه است وجوب قرائت يک سوره کامل کوتاه از قرآن کريم در خطبه است.49
1 – 3 – 3 -3. بلند خواندن خطبه‌ها
از نظر بسياري از فقها احتياط آن است که خطيب در وقت خطبه صدايش را بلند کند تا عدد نصاب نماز جمعه را بشنود.
1 – 3 – 3 -4. عربي بودن خطبه‌ها
اگر گفته شود فايده خطبه عربي چيست وقتي شنوندگان آن عربي ندانند؟ جواب داده مي‌شود به اينکه فايده آن علم شنوندگان است به اينکه آنچه خطيب مي‌گويد احتمالاً وعظ است اگرچه بر مفاد وعظ علم نداشته باشد.50 عده‌اي از فقهاي اماميه در اين مسئله قائل به تفصيل شدهاند و چنين مي‌گويند:
بين مفتح و صلوات و بين وعظ در خطب‌ها فرق گذاشته مي‌شود و در اين صورت وعظ و پند به غير عربي جايز است (در صورت فهم مستمعين) برخلاف حمد و صلوات؛ زيرا ادله ظهور دراند در اراده لفظ در حمد و صلوات و در اراده معني در وعظ.
برخي از قائلين به‌اشتراط عربي بودن خطبه از اماميه گفته‌اند: “اگر شنوندگان خطبه عربي ندانند و امکان يادگيري آن هم نباشد، اکتفا به غير عربي بودن خطبه اقوي است؛ زيرا مقصود خطبه بدون فهم معاني آن تمام نيست”.
1 – 3 – 3 -5. ايستاده بودن خطيب
واجب است خطيب در وقت خطبه ايستاده باشد و برخي از فقها بر اين قائلند که در زماني که نماز جمعه به صورت تعييني واجب باشد کسي که نمي‌تواند بايستند خطبه را نشسته بخواند و احتياط آن است که بعد از نماز جمعه نماز ظهر هم بجاي آورده شود. روايت از ابوبصير مستند اين قول است: “علي بن ابراهيم عن ابي بصير: انه سئل عن (ابي عبدالله) عن الجمعه کيف يخطب الامام؟ قال: يخطب قائماً إن الله يقول: ?و ترکوک قائماً?”.
نشستن بين دو خطبه: اين شرط فتواي مشهور بين شيعه است و برخي نيز ادعاي اجماع نسبت به آن کرده‌اند. شافعي‌ها نيز اين فتوا را دارند؛ ولي مذاهب مشهور ديگر اهل سنت آن را مستحب مي‌شمرند.
1 – 3 – 3 – 6. يکي بودن خطيب و امام جمعه
بايد همان کسي که خطبه هارا بجاي مي‌آورد نماز جمعه را نيز اقامه کند.
1 – 3 – 3 – 7. با طهارت بودن در خطبه‌ها
گرچه در وجوب طهارت خطيب در حال خطبه در بين فقها بحث وجود دارد ولي قول شيخ طوسي در کتاب مبسوط و خلاف و شهيد اول در بيان و ذکذري و شهيد ثاني و جمعي از فقها ديگر صريح در اين است که طهارت در حين خطبه‌ها واجب است. از نظر امام خميني احتياط بهتر آنست که امام در حال خطبه طاهر باشد و هم‌چنين است در مورد شنونده‌ها.
1 – 3 – 3 – 8. گوش دادن به خطبه‌ها
از آيه سوره جمعه چنين برداشت مي‌شود که حضور در زمان ايراد خطبه‌ها واجب است. آنچه که در آن اختلاف است اينست که انصات و عدم تکلم نيز واجب است؟ شيخ طوسي در کتاب مبسوط و محقق در کتاب معتبر بر اين عقيده‌اند که سکوت کردن در هنگام ايراد خطبه‌ها مستحب است.
1 – 3 – 3 – 9. شرايط خطيب جمعه
خطيب جمعه، علاوه بر داشتن شروط لازم براي امام جماعت، بايد واجد شرايط ديگري نيز باشد، از جمله بهره‌مند بودن از گفتار رسا، شجاعت و صراحت در بيان مطالب، و‌اشنايي با مصالح اسلام و مسلمانان. هم‌چنين بهتر است امام جمعه از ميان عالم‌ترين و شريف‌ترين افراد برگزيده شود.51
1 – 3 – 3 – 10. آداب خطبه‌ها
در منابع فقهي و حديثي، رعايت کردن برخي آداب در زمان ايراد خطبه‌ها، به خطيب سفارش شده است، از جمله رعايت کردن بلاغت کلام در خطابه، پوشيدن ردايي از بُرد يمني يا عدني، عمامه بر سر داشتن، ايراد خطبه‌ها به صورت ايستاده، در دست داشتن عصا يا شمشير يا چيزي مانند اين‌ها، سلام کردن به جمع نمازگزار، پوشيدن پاکيزه‌ترين لباس و به‌کار بردن بوي خوش، و بلند کردن صدا به‌طوري که نمازگزاران صداي او را بشنوند.52
بخش چهارم: ارتباط نماز جمعه و مسئله ولايت فقيه
منشأ اختلاف فقها در مورد وجوب نماز جمعه به اين برمي‌گردد که آيا امامت نماز جمعه مخصوص معصومين عليهم السلام است يا نه؟ کساني که قائل به اين هستند که امامت جمعه تنها به امام معصوم اختصاص ندارد بلکه غي
ر معصوم هم مي‌تواند آنرا برگزار کند، مانند امامت ساير نمازهاي يوميه معتقدند که اقامه نماز جمعه واجب تعييني است و اقامه آن بر همه مکلفين واجب است.
آقاي بروجردي آن‌گونه که در کتاب بدرالزاهر آمده است، جهت‌هاي دهگانه‌اي را در غالب سؤال مطرح مي‌نمايند و دو جهت را در بحث، اصلي و عمده مي‌دانند: 1. آيا وجوب جمعه مشروط به حضور امام يا کسي که ايشان نصب کرده باشد است؟ 2. بر فرض‌اشتراط آيا در زمان غيبت اقامه نماز جمعه حرام است يا اينکه فقها و يا جميع مؤمنين در اقامة آن از طرف امام(ع) مأذونند؟
اقوال در مسأله به حسب اين دو جهت چهار قول است:
1. اينکه بگوييم حضور امام معصوم”عليه‌السلام” و يا کسي که ايشان تعيين نموده‌اند اصلاً شرطي براي اقامه جمعه در نظر گرفته نمي‌شود و بر هر مسلماني جايز است که نماز جمعه اقامه کند و به صورت واجب کفايي مي‌باشد. چنين چيزي در ميان اماميه در زمان صفويه اتفاق افتاد و شهيد ثاني هم برهمين عقيده صحه گذاشت و در رساله‌اي جدا که در مورد نماز جمعه نوشت بر
