دانشگاه قم
دانشکده الهيات و معارف اسلامي
پايان‌نامه دوره کارشناسي ارشد فقه و مباني حقوقي اسلامي
عنوان:
بررسي مباني تعييني يا تخييري بودن وجوب نماز جمعه در فقه شيعه و اهل سنت
استاد راهنما:
دکتر عليرضا ابراهيمي
نگارنده:
حسين نمازي
پاييز/1393
تقديم به:
تقديم به يگانه منجي عالم بشريت؛ حضرت مهدي(عج)
و
تقديم به آقاعلي بن موسي الرضا وخانم فاطمه معصومه(س)
و
هم‌چنين به مادردلسوز وپدرگراميم که هميشه پشتوانه‌اي محکم براي اينجانب بوده‌اند.
تقدير و تشکر:
حمد و سپاس خداي را که توفيق کسب دانش و معرفت را به ما عطا فرمود. در اينجا برخود لازم مي‌دانم که از کليه اساتيد بزرگوار، به ويژه اساتيد دوره کارشناسي ارشد که در طول ساليان گذشته مرا در گذر از اين مرحله علمي ياري نموده‌اند تقدير و تشکر نمايم.
از استاد گرامي‌و بزرگوار جناب آقاي دکتر عليرضا ابراهيمي که راهنمايي اينجانب را در انجام پژوهش و نگارش اين پايان‌نامه تقبل نموده‌اند نهايت تشکر و سپاس‌گذاري را دارم.
چکيده
نماز جمعه، از عباداتي است که ابعاد عبادي و سياسي آن هميشه مورد توجه بوده است. مسلمانان اين عمل عبادي را هر جمعه، ابتداي ظهر اقامه مي‌کنند و کساني که در آن شرکت نمي‌کنند بايد نماز ظهر بخوانند. نماز جمعه بايد به‌صورت جماعت برگزار شود. فقهاي شيعه و علماي اهل سنّت، براي اثبات وجوب آن ، به آيه نهم سوره جمعه و ادلة نقلي و عقلي و هم‌چنين اجماع استناد کرده و ترک آن را مستوجب عقوبت دانسته‌اند. برخي فقها در استناد به آيه ? سوره جمعه، براي وجوب اقامه نماز جمعه، مناقشه کرده و گفته‌اند که اين آيه در صدد تشريع و اثبات وجوب اقامه نماز جمعه نيست، بلکه شرکت کردن در نماز جمعه‌اي را که به شکل صحيح برپا شده، لازم دانسته و در مقام توبيخ کساني است که با وجود اقامه شدن نماز جمعه صحيح، از حضور در آن خودداري مي‌کنند و به تجارت يا امور ديگر مي‌پردازند. فقهاي مذاهب اربعه به جز حنفي‌ها اقامه و صحت نماز جمعه را به حضور يا اجازة سلطان مشروط نمي‌دانند؛ مانند نماز جماعت که صحت و اقامة آن مشروط به حضور يا اجازة سلطان نيست؛ درحالي‌که حنفيه با تمسک به دلايل عقلي و نقلي، نماز جمعه را منصب حاکم و سلطان مي‌دانند و آن را بدون حضور و اجازة سلطان صحيح نمي‌دانند. اما در فقه شيعه شرط صحت و اقامة نماز جمعه، حضور يا اجازة امام معصوم است؛ به ديگر سخن در مسألة نماز جمعه، ولايت از آنِ امام معصوم يا نايب اوست؛ نه سلطان و حاکم. جايز بودن يا نبودنِ اقامه نماز جمعه در عصر غيبت امام معصوم عليه‌السلام از موضوعات بحث برانگيز در ميان فقهاي امامي است و دربارة آن چند نظريه مطرح گرديده است که عبارتند از: “حرمت”، “وجوب تعييني”، “وجوب تخييري”، “احتياط واجب” و “احتياط مستحب” در اتيان نماز جمعه. هدف از اين پژوهش، بررسي اقوال و ادله قائلين به وجوب تعييني و تخييري از ديدگاه مذاهب خمسه مي‌باشد. در اين بين نظريه وجوب تخييري در ميان فقهاي متأخر، يعني از قرن سيزدهم به بعد، مقبوليت يافته است. به‌طور کلي، در ميان فقهاي اصولي گرايش به نظريه وجوب تخييري نماز جمعه شايع‌تر است؛ هر چند شماري از آنان قائل به حرمت آن شده‌اند. برخي از قائلان به وجوب تخييري نماز جمعه، تلاش براي اقامة نماز جمعه را واجب تخييري دانسته‌اند، اما پس از تشکيل نماز جمعه، حضور در آن را براي واجدان شرايط، واجب تعييني برشمرده‌اند. فقهاي اخباري نيز با توجه به ظهور آيات قرآن و روايات معصومين(ع) قائل به وجوب تعييني نماز جمعه مي‌باشند و اجتهاد فقهاي اصولي در مقابل نصوص را تخطئه مي‌کنند و در فرض حضور و غيبت امام معصوم نماز جمعه را واجب تعييني مي‌دانند.
واژگان کليدي: نماز جمعه، وجوب تخييري، وجوب تعييني، مذاهب خمسه، حرمت نماز جمعه
فهرست مطالب
عنوان صفحه
مقدمه 1
1. بيان مسئله 3
2. سؤالات تحقيق 3
الف) سؤال اصلي 3
ب) سؤالات فرعي 3
3. فرضيه‌ي تحقيق 3
4. پيشينه‌ي تحقيق 4
5. ضرورت تحقيق 4
6. اهداف تحقيق 4
7. جنبة نوآوري تحقيق 5
8. روش تحقيق 5
فصل اول: 6
کليات 6
بند اول: اولين نماز جمعه‌اي که توسط پيامبر اسلام اقامه شد 13
بند دوم: تاثير شرايط تاريخي و سياسي بر اقامه نماز جمعه و فتاواي فقها 14
1 – 2 – 2 – 1. عدم اقامه نماز جمعه در ميان شيعيان و تأثير آن در پي بردن به آراي فقها 15
1 – 2 – 2 – 2. بازنمايي اوضاع سياسي مذهب شيعه در ايران در زمان حکومت صفويه 18
1 – 2 – 2 – 3. عوامل تاثير‌گذار بر چگونگي نماز جمعه در برخي دوران‌هاي تاريخي 19
1 – 2 – 2 – 3 – 1. انعطاف‌پذيري پادشاهان سلسله صفوي در برابر فقهاي اماميه 19
1 – 2 – 2 – 3 – 2. تشکيل مدارس جهت بحث و بررسي فقها 20
1 – 2 – 2 – 3 – 3. بنا کردن مساجد جامع در شهرها جهت اقامه جمعه 20
1 – 2 – 2 – 3 – 4. تشکيل مجمع نماز جمعه
21
1 – 2 – 2 – 3 – 5. جمع آوري خطبه‌هاي نماز جمعه 22
1 – 3 – 3 – 1. وقت خطبه‌ها 33
1 – 3 – 3 – 2. واجبات محتويات خطبه‌هاي نماز جمعه 34
1 – 3 – 3 – 2 – 1. حمد و سپاس الهي 34
1 – 3 – 3 – 2 – 2. صلوات بر پيامبر اکرم و اهل بيت(ع) 34
1 – 3 – 3 – 2 – 3. سفارش به تقوا 34
1 – 3 – 3 – 2 – 4. وجوب قرائت سوره‌اي کوتاه 34
1 – 3 – 3 -3. بلند خواندن خطبه‌ها 35
1 – 3 – 3 -4. عربي بودن خطبه‌ها 35
1 – 3 – 3 -5. ايستاده بودن خطيب 35
1 – 3 – 3 – 6. يکي بودن خطيب و امام جمعه 36
1 – 3 – 3 – 7. با طهارت بودن در خطبه‌ها 36
1 – 3 – 3 – 8. گوش دادن به خطبه‌ها 36
1 – 3 – 3 – 9. شرايط خطيب جمعه 36
1 – 3 – 3 – 10. آداب خطبه‌ها 37
1-4 – 1 – 1. روايت شيخ کليني با اسناد عمر بن حنظله 40
1 – 4 – 1 – 2. روايت ابوخديجه 41
فصل دوم: 50
بررسي ادله و اقوال حکم به وجوب و حرمت نماز جمعه نزد فقهاي شيعه 50
2 – 1 – 2 – 1. سيره خلفا 52
2 – 1 – 2 – 2. هم‌رديف بودن نماز جمعه با نماز عيدين 53
2 – 1 – 2 – 3. فرمايش امام سجاد “عليه‌السلام” 54
2 – 1 – 2 – 4. روايات متفرقه 54
2 – 1 – 2 – 5. ساير روايات 55
2 – 2 – 1 – 1. ديدگاه ابن ادريس حلي در کتاب السرائر 59
2 – 2 – 1 – 2. ديدگاه سلار در کتاب المراسم 61
2 – 2 – 1 – 3. ديدگاه سيد مرتضي علم الهدي مبني بر‌اشتراط حضور امام معصوم و يا نايب خاص او 61
2 – 2 – 2 – 1. دلايل تاريخي 62
2 – 2 – 2 – 2. دوران امر ميان وجوب و حرمت 62
2 – 2 – 2 – 3. نماز جمعه وظيفة حاکم اسلامي (امام معصوم) 62
2 – 2 – 2 – 4. دلايلي عقلي مبني بر تحريم نماز جمعه در دوران غيبت 63
2 – 2 – 2 – 4 – 1. ايجاد فتنه و اختلاف 63
2 – 2 – 2 – 4 – 2. عدم تحقق شرط عدالت در خطيب و امام جمعه 63
2 – 3 – 1 – 1. سوره جمعه 67
2 – 3 – 1 – 1 – 1. نگاهي اجمالي به شأن نزول آيه 68
2 – 3 – 1 – 1 – 2. شأن نزول آيه 70
2 – 3 – 1 – 1 – 3. خطاب در آيه 71
2 – 3 – 1 – 1 – 4. احکام فقهي آيه 72
2 – 3 – 1 – 1 – 4-1. مراد از کلمه “نداء” 73
2 – 3 – 1 – 1 – 4-2. مراد از سعي در نماز جمعه 75
2 – 3 – 1 – 1 – 4-3. مراد از کلمه ذکر در آيه 76
2 – 3 – 1 – 1 – 5. تفسير ?إن کنتم تعلمون? 78
2 – 3 – 1 – 1 – 6. تفسير ?فإذا قضيت الصلا? فانتشروا في الأرض? 78
2 – 3 – 1 – 2. ديگر آيات مرتبط با نماز جمعه 79
الف) رواياتي که بر وجوب نماز جمعه حتي توسط غير امام دلالت دارند 84
ب) رواياتي که بر وجوب شرکت در نمازجمعه‌هاي اقامه‌شده دلالت دارند 85
ج) رواياتي که بر جايگاه و اهميت ويژه نماز جمعه در نزد ائمه معصومين”عليهم السلام” دلالت دارند 87
1. رواياتي که بر منصب خاص بودن نماز جمعه براي امام دلالت دارند 88
2. رواياتي که بر اجازه ائمه معصومين “عليهم السلام” بر اقامه نماز جمعه توسط غير امام معصوم دلالت دارند 89
هـ) رواياتِ نشان‌دهندة اَجزا و احکام نماز جمعه 91
فصل سوم: 97
بررسي اقوال و ادله قائلين به وجوب تعييني و تخييري نماز جمعه از ديدگاه فقهاي اماميه 97
3 – 1 – 1 – 1. ديدگاه محقق کرکي 101
3 – 1 – 1 – 2. ديدگاه سيد حسين موسوي کرکي 105
3 – 1 – 1 – 3. ديدگاه ميرزا عليرضا تجلي 105
3 – 1 – 1 – 4. ديدگاه شيخ مفيد 106
3 – 1 – 1 – 5. ديدگاه شيخ طوسي در کتاب النهايه 107
3 – 1 – 1 – 6. ديدگاه ابن براج 109
3 – 1 – 1 – 7. ديدگاه شريف رضي(سيد مرتضي) در دنباله رساله ابن براج 109
3 – 1 – 1 – 8. ديدگاه علامه حلي 110
3 – 1 – 1 – 9. ديدگاه محقق حلي 111
3 – 1 – 1 – 10. نظر صاحب جواهر 111
3 – 1 – 1 – 11. ديدگاه مرحوم بهبهاني 114
3 – 1 – 1 – 12. ديدگاه آقاي بروجردي 115
3 – 1 – 2 – 1. تفسير روايات از ديدگاه قائلين به وجوب تخييري 117
3 – 1 – 2 – 1 – 1. روايت حث جهت اثبات وجوب تخييري 118
3 – 1 – 2 – 1 – 2. روايت زراره از امام باقر(ع) 118
3 – 1 – 2 – 1 – 3. موثقه ابن بکير به نقل از زراره 119
3 – 1 – 2 – 1 – 4. روايات سماعه 119
3 – 1 – 2 – 1 – 5. روايت محمد بن مسلم و روايت زراره از امام صادق(ع) 120
3 – 1 – 2 – 2. اثبات عدم وجوب تعييني نماز جمعه در دوران غيبت با استفاده از ادله عقلي 120
3 – 1 – 2 – 2 – 1. دليل اول 121
3 – 1 – 2 – 2 – 2. دليل دوم 122
3 – 1 – 2 – 3. دلايل عقلي و نقلي مبني بر وجوب تخييري از ديدگاه ساير فقهاي معاصر 124
3 – 2 – 1 – 1. اخباري‌ها 127
3 – 2 – 1 – 2. شهيد ثاني (از بنيانگذران اصلي قول به وجوب تعييني نماز جمعه در دوران غيبت) 129
3 – 2 – 1 – 3. ديدگاه فيض کاشاني 133
3 – 2 – 1 – 4. ديدگاه محقق سبزواري 135
3 – 2 – 1 – 5. ديدگاه شيخ صدوق 137
3 – 2 – 1 – 6. ديدگاه علامه مجلسي 139
الف- تفسير حديث حث از ديدگاه علامه مجلسي 142
ب- دليل ديگر علامه مجلسي: روايت زراره از امام باقر(ع) 143
ج) جمع بندي نهايي علامه مجلسي مبني بر وجوب تعييني اقامه نماز جمعه 143
3 – 2 – 1 – 7. ديدگاه شيخ حر عاملي 144
3 – 2 – 1 – 8. ديدگاه شيخ طوسي 145
3 – 2 – 1 – 9. ديدگاه مرحوم کليني 146
3 – 2 – 1 – 10. ديدگاه محقق حلي صاحب کتاب المدارک 146
3 – 2 – 1 – 11. مرحوم بحراني در کتاب حدائق الناضره 147
3 – 2 – 1 – 12. ديدگاه شيخ ابوالصلاح حلبي 148
3 – 2 – 1 – 13. ديدگاه شيخ عماد الدين طبرسي 148
3 – 2 – 1 – 14. ديدگاه شيخ ابوالفتح کراجکي 148
3 – 2 – 1 – 15. ديدگاه شيخ فخرالدين بن طريح نجفي 149
3 – 2 – 1 – 16. ديدگاه صاحب معالم و شيخ محمد فرزند او 149
3 – 2 – 1 – 17. ديدگاه شيخ حسين عاملي شاگرد شهيد ثاني 150
فصل چهارم: 155
حکم نماز جمعه از ديدگاه مذاهب اربعه 155
4 – 1 – 1 – 1. نظر شيخ عبدالقادر الجيلاني مبني بر وجوب تعييني نماز جمعه 156
4 – 1 – 1 – 2. ديدگاه کلي حنابله 159
4 – 1 – 4 – 1. نظر ابوحنيفه مبني بر عدم وجوب تعييني نماز جمعه بدون وجود سلطان 169
الف) دليل نقلي 173
ب) دليل عقلي 174
فهرست منابع و مآخذ 183
الف) منابع فارسي 183
ب) منابع عربي 184
مقدمه
مهم‌ترين ويژگي احکام اسلام، توجه همزمان به دنيا و آخرت است. اسلام هم دين
عبادت و بندگي است و هم دين سياست و دنياداري. خداوند، تكامل فردي را به حركت‌هاي جمعي وابسته كرده است. اسلام اين رفتار فردي و جمعي را نه‌تنها در فكر و نظر پي ريزي كرده، بلكه در عمل نيز پيوندي ناگسستني بدان‌ها بخشيده است كه نماز جمعه، نمونه ي برجسته ي آن به شمار مي رود.
مؤذن در روز آدينه اهل ايمان را به‌سوي خدا مي‌خواند و نمازگزاران پاك طينت با دلي آكنده از مهر
